محيط زيست در حقوق ايران، عبارت است از: «فضايي با تمامي شرايط فيزيكي و بيولوژيكي، اجتماعي و سياسي و غيره كه همه موجودات زيست‌كننده در آن را شامل مي‌شود و مجموعة روابط آنها را دربرمي‌گيرد».[1] بنابر اين تعريف، مي‌توان عناصر و اركان محيط زيست را شامل اين موارد دانست: مكان و فضا، شرايط فيزيكي و زيستي، حضور زيست‌كنندگان، تنظيم روابط ميان زيست‌كنندگان. اخلاق كاربردي نيز كه در حقيقت زيرمجموعة اخلاق هنجاري يا به تعبير ديگر همان اخلاق هنجاري مي باشد، درصدد است در حوزه‌هاي خاصي از زندگي فردي و اجتماعي، كاربرد و اعمال منظم و منطقي نظرية اخلاقي را در زمينة مسائل اخلاقي خاصي نشان دهد. اخلاق زيست‌محيطي از جمله مباحثي است كه زيرمجموعة اخلاق كاربردي به شمار مي‌رود.[2] به عبارت ديگر، اخلاق محيط زيست شاخه‌اي از اخلاق كاربردي است كه به برخورد انسان‌ها با عالم غيرانساني و عناصر غيرانساني مي‌پردازد. از اين‌روي، آنچه به طور مستقيم مورد توجه اخلاق محيط زيست قرار دارد، بررسي چگونگي رابطة عوامل انساني آگاه و خود مختار با چيزهاي موجود در محيط زيست است.[3] بنابراين، اخلاق زيست‌محيطي به موضوع‌هاي عام دربارة زواياي متعدد رابطة افراد انساني با محيط پيراموني و زيستي‌اش مي‌پردازد.

اکنون لازم است مروري كوتاه به اخلاق محيط زيست اسلام، ماهيت و محور اين اخلاق داشته باشيم. در مكتب توحيدي اسلام، اخلاق زيست‌محيطي، اخلاقي خدا‌محور است؛ زيرا برگرفته ازجهان‌بيني توحيدي است كه در آن، خدا محور جهان، خالق و نگهدارندة آن مي‌باشد. بنابراين، مراقبت از محيط زيست، مراقبت از چيزهايي است كه متعلق به خداوند است. برخي به اين ديدگاه، ايراد انسان‌محور را گرفته‌اند؛ زيرا معتقدند انسان را در مقايسه با ساير موجودات در مرتبه‌اي متفاوت مي‌بيند. در پاسخ بايد گفت انسان در اديان ابراهيمي متفاوت از ديگر مخلوقات است، ولي به دليل مسئوليتي كه در برابر خداوند دارد، نسبت به محيط زيست نيز مسئوليتي ويژه دارد. اينچنين مسئوليتي مستلزم آن است كه در هنگام تصميم‌گيري دربارة محيط زيست، پيامدهاي ممكن بر ساير موجودات زنده ناديده گرفته نشود.[4] بنابراين، پاسخ اخلاق زيست‌محيطي اسلام به دو پرسش اساسي اخلاق اين‌گونه است: 1. چه چيزي به طور ذاتي داراي ارزش است؟ تمامي مخلوقات زنده و غيرزنده (كل هستي) مخلوق خداوندند و به همين دليل، داراي ارزش و شايستة توجه اخلاقي مي‌باشند؛ 2. چه چيزي باعث مي‌شود يك عمل، درست يا نادرست محسوب شود؟ انجام دستور‌هاي الهي براي ارتباط با زيست بوم.[5] بنابراين، اخلاق محيط زيست اسلامي مبتني بر عدالت در رفتار و تعامل با محيط پيراموني است و گسترة رفتار عادلانه، نه تنها به انسان محدود نشده است، بلكه به تمام اركان جهان هستي ـ جاندار و بي‌جان ـ تسري پيدا كرده است. در نظام هستي، همة موجودات در تسخير خداوند قرار دارند و از آنِ خداوند هستند و بسوي او در حركت و جنب‌و‌جوش‌اند. بر اين اساس، اخلاق زيست‌محيطي بر تبيين رفتار، نوع نگاه و نيز تحديد و تعيين وظايف انسان در برابر عناصر تشكيل‌دهندة محيط (طبيعت و پديده‌هاي پيراموني مانند گياهان، پرندگان و حيوانات و ...) مبتني است. اينجاست كه مي‌توان ادعاي لين وايت و كساني كه اديان توحيدي را عامل اساسي تخريب محيط زيست معرفي مي‌كنند، ادعايي پوچ و باطل دانست؛ زيرا انساني كه خداوند، آسمان و زمين و هرچه درآنهاست را مسخر او گردانيده، انساني است كه در درجة اول، خدا را خالق و مالك كل هستي و صاحب اختيارخود و آنها مي‌داند. و در درجة دوم، خود را در مقابل خداوند و مخلوقات او مسئول مي‌داند؛ نه انسان مورد نظر مكتب‌هاي اومانيستي كه انسان را محور عالم مي‌دانند و آزادي‌هاي بي‌حدوحصر براي او قائل‌اند.

توجه و اهتمام به محیط زیست در منطق امام علی(علیه السلام) از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار است، که در ابتدای خلافت ارزشمند و با برکت خود خطاب به مسلمانان این چنین بیان می دارد: «از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا كنید، زیرا داراى مسئولیت هستید حتى نسبت به زمین ها و حیوانات.»

از جمله مسائل مهم و ارزشمندی که در فرهنگ گفتاری امیر المومنین علی (علیه السلام) و آموزه‌های اسلامی مورد توجه قرار داشته مباحث مرتبط با محیط زیست است. بی‌توجهی به محیط زیست و تخریب مظاهر طبیعت، تأثیر مستقیم و غیر مستقیمی بر سلامت جسمی و روحی آحاد جامعه دارد. زیبایی های موجود در طبیعت از جمله مظاهر قدرت و زیبایی خداست، که توجه و تدبر در آنان به طور مستقیم موجبات نزدیکی و شناخت و معرفت نسبی نسبت به خالق هستی را برای افراد جامعه فراهم می کند، از این رو خدای متعال در آیات قرآن کریم توجه بندگان را به زیبایی و مظاهر طبیعی دنیا جلب می‌نماید:

«وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ كُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ؛[6]و زمین را گستردیم و در آن كوه هاى ثابتى افكندیم و از هر گیاه موزون، در آن رویاندیم».

همچنین خدای متعال در قرآن کریم علاوه بر حفظ محیط زیست، انسان را به ساختن و آباد کردن زمین فرا خوانده است: «هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فیها؛[7] اوست كه شما را از زمین آفرید، و آبادى آن را به شما واگذاشت.»

[1] - مجموعه قوانین محیط زیست ایران،ص 23.

[2] - احمدحسین شریفی، آئین زندگی(اخلاق کاربردي(،ص22؛ جمعی ازنویسندگان(اخلاق کاربردي)،ص 199.

[3] - جمعی ازنویسندگان(اخلاق کاربردي)،ص 199.

[4] - احدعابدی سروستانی و همکاران؛»ماهیت و دیدگاه هاي اخلاق زیست محیطی با تأکید بر دیدگاه اسلامی»،مجله اخلاق و علوم و فناوري،ش 1و2، ص 65.

[5] - همان.

[6] - سوره حجر، آیه19

[7] - سوره هود، آیه 61