گیاهانی مانند نخل (خرما)، اعناب (انگور)، زیتون و رمان (انار) از مصادیق زرع در قرآن شمرده می شوند.

نخل (خرما):

   یکی از مصادیق زرع در قرآن کریم نخل (خرما) است که 27 بار از آن و برخی دیگر از فرآورده ها و اجزای آن مثل نخیل، نوی، رطب، جذع، طلع و مسد در قرآن یاد شده است.^[1] همچنین در آیه 148، سوره شعراء به آن اشاره شده است:

« وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِيمٌ »

«و كشتزارها و خرمابنانى كه شكوفه ‏هايشان لطيف است.»

   در المیزان آمده که نخل یکی از مصادیق جنات است. در این آیه ذکر فرمود به خاطر اهتمامی که عرب به این درخت دارد. کلمه ی طلع به منزله ی گرد گل در سایر درختان است و کلمه هضیم به معنای درختان تو درهم و سر به هم کشیده است.[2]

   علی بن ابراهیم در این باره می گوید: و زروع و نخل طلعها هضیم منظور از آن به معنای درخت خرمایی است که دارای شکوفه های پربار باشد.[3]

   طلع از ماده طلوع معمولا" به شکوفه خرما گفته می شود گه قبل از ظاهر شدن میوه طلوع می کند و مانند دو کفه ای است که روی هم قرار گرفته و در درون آن خوشه خرما است که در آن هنگام بسیار کوچک است. این پوسته می شکافد و خوشه ظاهر می شود. گاهی واژه طلع به نخستین میوه این درخت نیز گفته می شود اما هضیم از ماده هضم معانی مختلفی دارد. گاه به معنی درهم فرو رفته به کار می رود و گاه به معنی میوه رسیده گاه لطیف و نرم و کاملا" قابل هضم گاه به معنی هضم شده آمده است. در این آیه اگر طلع به معنی شکوفه های خرما باشد هضیم به معنی در هم فرو رفته است که نشانه پربار بودن درخت است. اگر طلع به معنی نخستین ثمره این درخت باشد هضیم به معنی شاداب، نرم، لطیف و رسیده است.[4]

   با اینکه کلمه جنات شامل درخت خرما نیز می شود ولی نام درخت خرما جداگانه برده شده است که شاید اشاره به اهمیت خرما در میان قوم ثمود بوده است. انسان در برابر نعمت ها رها نیست بلکه مسئولیت دارد.[5]

   در مورد اهمیت خرما آمده که در خرما کلسیم وجود دارد که عامل اصلی استحکام استخوان هاست و نیز فسفر وجود دارد که عناصر اصلی تشکیل دهنده مغز، مانع ضعف اعصاب و خستگی است، قوه بینایی را می افزاید، دارای منیزیم است که از سرطان جلوگیری می کند، پتاسیم موجود در آن برای زخم معده و برای ماهیچه ها و بافت های بدن پر ارزش است. قند فراوانی که از سالم ترین قندهاست، دارد. یک منبع غذایی غنی و پر ارزش است. دانشمندان در خرما 13 ماده حیاتی و 5 نوع ویتامین کشف کردند که یک منبع فوق العاده ارزشمند غذایی می باشد.[6]

   از امام علی (ع) نقل شده است: خرما بخورید که شفای بیماری هاست. در آیات سوره مریم خداوند مریم را که در آن بیابان فاقد وسیله بود هنگامی که عیسی را به دنیا آورده بود از رطب تازه روزی داد چون یکی از بهترین غذاها برای مادری که فرزند به دنیا آورده، رطب تازه است و بهترین دارو برای چنین زنانی همین میوه است.[7]

 

[1] . سیمای گیاهان زراعی در قرآن، مجله فرهنگ جهاد زمستان، 1385، ش 46

[2] . طباطبایی، المیزان، ج 15، ص 429

[3] . بحرانی، البرهان، ج 4، ص 181

[4] . مکارم شیرازی، نمونه، ج 15، ص 332

[5] . قرائتی، نور، ج 6 ، ص 152

[6] . پاکنژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر ، ج 7 ، ص 65 / مکارم،  نمونه، ج11 ، ص 198

[7] . قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ج 1، ص 124 /  مکارم،  نمونه، ج 11، ص 199

زیتون:

   گیاهان زراعی مانند واژه نخیل، فرآورده ها و اجزای آن 27 بار، واژه زیتون 7 بار و اعناب 9 بار در قرآن تکرار شده است.^[1]  شناخت خدا در دگرگونی درختان میوه است. در آیه 11 سوره نحل هم واژه زرع و هم واژه جانشین آن نبت هردو ذکر شده است و این دلیل بر اهمیت این آیه در مصداق این واژه ها است که نخل، زیتون و خرما بهترین میوه ها معرفی شده است.

« يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالْأَعْنَابَ وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ »

«خدا به وسيله آن ( آب ) كشت و زيتون و درختان خرما و انگور و از هر گونه محصولات

[ديگر] براى شما مى ‏روياند. قطعا در اينها براى مردمى كه انديشه مى كنند نشانه‏ اى است.»

   صاحب المیزان فرمود: خدای سبحان در قسمتی، از انواع نعمت های آسمانی و زمینی را که مایه حیات انسانی است و انسان در معاشش از آن بهره مند می شود، خاطر نشان فرموده و از راه نظام متقن و تدبیر یکنواختی که در آنها است بر وحدانیت خود در ربوبیت استدلال فرموده است. کلمه زیتون اسم جنس جمعی است واحد آن زیتونه و کلمه نخیل هم واحدش نخیله گفته می شود و اعناب هم جمع عنب میوه درخت مو است. این کلمه هم بر خود درخت اطلاق می شود و هم بر میوه اش اگر از میان همه میوه ها تنها به اسامی این چند میوه تصریح نمود. بقیه را به آن ها عطف کرده، شاید از این جهت که غالبا به عنوان غذا اطلاق می شوند این دلیل و حجتی بر وحدانیت خدای تعالی در ربوبیت است. از برکات باران تمام موجودات زنده و انسان ها از آن می نوشند و بوسیله آن زنده اند و گیاهان و درختان از آن بوجود می آیند و حیوانات از آن می چرند.[2]

   در این آیات بخش هایی از نعمت های مادی و معنوی خدا که به انسان ها ارزانی داشته است ترسیم گردیده این نعمت های گوناگون عبارت است از نعمت باران، گیاهان و روئیدنیها، میوه ها، سبزیجات، آسمان، زمین، دام ها، منابع گوناگون حیوانی، غذاهای گوناگون، مزرع ها، بوستان ها، چشمه سارها، جویبارها، دریاها، کوه ها، خورشید و ماه و نعمت های بی شمار دیگر. این ها نشانه هایی از یکتایی و قدرت و علم بی کران گرداننده این نظام شگفت انگیز برای کسانی که می اندیشند و تدبیرگر هستی را
می شناسند.[3]

   از میان انواع گیاهان و میوه ها خداوند زیتون، خرما، انگور را در این آیه مطرح کرده متخصصان تغذیه می گویند: کمترین میوه ای است که به اندازه این سه میوه برای بدن مفید و لازم باشد.[4]

قرآن در آیه 35 سوره نور از زیتون به عنوان شجره مبارکه یاد کرده و به روغن آن اشاره نموده است.

رویاندن کار خداست نه کشاورز، انواع گیاهان، درختان و میوه ها برای انسان آفریده شده است. دیدن و دانستن کافی نیست، تفکر و تدبر در هستی لازم است .[5]

   "زرع" هرگونه زراعتی را شامل می شود. "زیتون" هم نام درخت مخصوص است و هم نام میوه آن (ولی به گفته بعضی از مفسران زیتون فقط نام درخت است و زیتونه نام میوه آن، در حالی که در آیه 35 سوره نور زیتونه به خود درخت اطلاق شده است). "نخیل" (درخت خرما) هم به معنی مفرد و هم به معنی جمع استعمال می شود و "اعناب" جمع "عنبه" به معنی انگور است. در روایات اسلامی نیز از امامان معصوم در مدح و تمجید خواص این سه میوه احادیث فراوانی نقل شده است.[6] پزشکان نیز در مورد خواص دارویی این سه میوه مقالات و کتاب های مختلفی نوشتند. روغن زیتون برای تولید سوخت بدن ارزش فراوانی دارد، کالری حرارتی آن بسیار بالا و نیرو بخش است. روغن زیتون دوست صمیمی کبد آدمی است ، برای رفع عوارض کلیه ها، سنگ های صفراوی، قولنج های کلیوی، کبدی و رفع یبوست بسیار موثر است. در حدیثی از امام رضا (ع) آمده که زیتون غذای خوبی است، دهان را خوشبو و بلغم را برطرف می سازد و صورت را طراوت می بخشد، اعصاب را تقویت نموده، بیماری و درد را از بین می برد و اتش خشم و غضب را فرو می نشاند.[7]

 

[1] . سیمای گیاهان زراعی در قرآن، مجله فرهنگ جهاد زمستان، 1385، ش 46

[2] . طباطبایی، المیزان، ج 12، ص 316

[3] . طبرسی، مجمع البیان، ج 6، ص 543

[4] . پاکنژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر ، جلد 7 در بیان خواص انگور و خرما

[5] . قرائتی،  نور ، ج 4، ص 498

[6] . مکارم شیرازی، نمونه، ج 11، ص 198

[7] . شیرازی، امین، اسلام پزشک بی دارو، ص78

اعناب (انگور):

باغ های انگور، کشتزارها و درختان خرما از مصادیق زرع، آب عامل آن و انواع میوه ها با
کیفیت های گوناگون از نشانه های خدا در مخلوقات و پدیده های جهان می باشند که در سوره رعد آیه 4 به آن اشاره شده است:

« وَفِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ »

«در زمين قطعاتى است كنار هم و باغ هايى از انگور ، كشتزارها و درختان خرما چه از يك ريشه و چه از غير يك ريشه كه با يك آب سيراب مى‏ گردند. [با اين همه] برخى از آنها را در ميوه [از حيث مزه و نوع و كيفيت] بر برخى ديگر برترى مى‏ دهيم. بی گمان در اين [امر نيز] براى مردمى كه تعقل مى كنند دلايل [روشنى] است.»

   کلمه صنو به معنای شاخه و جوانه است که از بیخ تنه درخت روییده باشد که جمع آن صنوان است. در زمین قطعه هایی هست نزدیک به هم و همسایه هم که خاکش از نظر طبع شبیه به هم است و در آن ها باغ های انگور می روید که در خود از میوه هایی هست که از نظر شکل، رنگ، طعم، درشتی، ریزی، لطافت و خوبی بسیار با هم مختلفند. همچنین حاصل هایی می روید که جنس و صنف آن ها مختلف است. گندم و جو این محل با محل دیگر مختلف است و نیز خرما می روید که بعضی ها مثل همند و از یک ریشه جوانه می زنند و بعضی ها هم مثل هم نیستند. با اینکه زمین یکی است و همه از یک آب مشروب می شوند و ما بعضی را بر بعضی دیگر به خاطر مزیت مطلوبی که در صفات آن ها است برتری دادیم. وجود قانون در سراسر جهان نشانه ی قانونمندی زندگی انسان است. در همه این پدیده ها نشانه هایی وجود دارد برای آنهایی که فکر می کنند و یکی از راه های آگاه کردن مخاطبان از یک حقیقت خداشناسی اشاره به نکات و ظرائف موجود در امور طبیعت و زندگی است. اگر این اختلاف اراده های او نبود هیچ چیزی از یکدیگر متمایز نمی شد. این آیات اختلاف خلقت را مستند به اختلاف اراده خداوند می داند و در عین حال قانون علت و معلول را هم انکار نمی کند. چون قرآن برهانش مبتنی بر مقدمات عقلی است. ما بعضی را بر بعضی در اکل برتری دادیم و سبب این برتری جز خدای سبحان کسی نیست یعنی همه به خدای سبحان منتهی می شوند. امر عالم با همه تشتت و تفرق که دارد تحت تدبیر واحد اداره می شود. به این دلیل رب آن واحد است و آن خدای سبحان است و آیات را تفضیل و برتری می دهد و هر یک را از دیگری جدا و متمایز می سازد.[1]

   در این آیه به نکات جالب زمین شناسی و گیاه شناسی که هر کدام نشانه نظام حساب شده آفرینش است اشاره کرده است. با اینکه این قطعات همه به یکدیگر متصل و مربوطند هر کدام ساختمان و استعداد مخصوص به خود دارند بعضی محکم و بعضی نرم بعضی شور و شیرین هر کدام استعداد برای پرورش نوع خاصی از گیاهان و درختان میوه و زراعت را دارد چرا که نیازهای انسان و جانداران زمینی بسیار زیاد و متفاوت است گویی هر قطعه از زمین ماموریت برآوردن یکی از این نیازها را دارد اگر همه یکنواخت بودند یا استعدادها به صورت صحیحی در میان قطعات زمین تقسیم نشده بود انسان گرفتار چه کمبودهایی از نظر مواد غذایی و دارویی و سایر نیازمندیها می شد اما با تقسیم حساب شده، این ماموریت و بخشیدن استعداد پرورش آن به قطعات مختلف زمین، همه این نیازمندیها به طور کامل بر طرف می گردد. جالب اینکه گاه می شود که هریک از این شاخه ها، نوع خاصی از میوه را تحویل می دهد ممکن است این جمله اشاره به مساله استعداد درختان برای پیوند باشد که گاه بر یک پایه چند پیوند مختلف می زنند و هر کدام از این پیوندها رشد کرده و نوع خاصی از میوه را به ما تحویل می دهد خاک یکی، ریشه و ساقه یکی، اما محصول و میوه اش مختلف و متفاوت است. عجیب تر آنکه همه آنها از یک آب سیراب می شوند(یسقی بماء واحد) حتی بسیار دیده ایم در یک درخت یا در یک شاخه میوه هایی از یک جنس وجود دارد که طعم ها و رنگ های متفاوت دارند در جهان گل ها بسیار دیده شده که یک بوته گل و حتی یک شاخه، گل هایی به رنگ های کاملا" مختلف عرضه می کنند.چه آزمایشگاه و لابراتوار اسرارآمیزی در شاخه درختان به کارگذارده شده است که از مواد کاملا" یکسان ، ترکیبات کاملا" مختلف تولید می کنند و هریک بخشی از نیازمندی انسان را برطرف می سازد. آری هریک از این اسرار دلیل بر وجود یک مبدا حکیم و عالم که این نظام را رهبری می کند می باشد، نشانه هایی است از عظمت خدا برای آنها که تعقل و اندیشه می کنند.[2]

اما در مورد انگور به گفته دانشمندان تغذیه از نظر خواص بسیار نزدیک به شیر مادر است یعنی یک غذای کامل محسوب می شود و یک داروخانه طبیعی است. انگور دو برابر گوشت در بدن حرارت ایجاد می کند، ضد سم است و سموم بدن را دفع مى نماید، انواع ویتامین موجود در آن به انسان نیرو و توان مى بخشد. برای تصفیه خون، دفع رماتیسم، نقرس، زیادی اوره خون اثر درمانی دارد. معده و روده را لایروبی می کند و نشاط آفرین و برطرف کننده اندوه است، اعصاب را تقویت کرده حتی عامل موثر برای مبارزه با بیماری سرطان است.[3] درخت انگور درخت مو نیز نامیده می شود. دانه های انگور انواع و رنگ های مختلفی دارد از جمله سبز، سیاه، قرمز و .... و بسیار مقوی و لذیذ است و از برگ و هسته آن نیز استفاده می شود. دارای مزه های ترش و شیرین است. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده که بهترین طعام شما نان و بهترین میوه شما انگور است.[4]

 

[1] . طباطبایی، المیزان، ج 7، ص 499

[2] . مکارم شیرازی، نمونه، ج 10، ص 150 تا 153 /  قرائتی،  نور، ج 4، ص 316

[3] . پاکنژاد، اولین دانشگاه و اخرین پیامبر ، ج 7 ، ص 101 و 142 /  مکارم شیرازی، نمونه، ج 10، ص 150 تا 153

[4] . امین ، اسلام پزشک بی دارو /  مکارم شیرازی ، نمونه ، ج 11 ، صفحات 197 تا 200

رمان (انار):

   در آیه 141 سوره انعام رمان (انار) یکی از مصادیق زرع شمرده شده است. رمان 3 بار در آیات قرآن تکرار شده است.^[1]

« وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ  مُتَشَابِه كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»

«اوست كسى كه  با غ هايى با داربست و بدون داربست و خرمابن و كشتزار با ميوه ‏هاى

گوناگون آن و زيتون و انار شبيه به يكديگر و غير شبيه پديد آورد. از ميوه آن چون ثمر داد بخوريد و حق [بينوايان ا] آن را روز بهره‏ بردارى از آن بدهيد [ولى] زياده‏ روى مكنيد كه او اسرافكاران را دوست ندارد.»

   علامه طباطبایی می فرماید: در این آیه شجره معروشه درختی را گویند که شاخه هایش به صورت داربست بالا رفته و یکی بر بالای دیگری قرار گرفته است مانند درخت انگور (معروشه یعنی عرش، رفع و بلندی) جنات معروشات عبارت است از تاکستان ها، باغ های انگور و مانند آن. غیر معروشات باغ هایی که درختان آن بر تنه خود استوار باشند نه بر داربست.[2] مانند درخت نخل، زیتون و انار که در طب اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. حدیثی از امام رضا (ع) که فرمودند: انار بخورید که دهانتان پاکیزه و خوشبو شود. انار به عنوان یک میوه بهشتی سرشار از ویتامین ها و آنتی اکسیدان است که علاوه بر ارزش غذایی بسیار، در درمان بیماری ها، زیبایی پوست و استحکام دندان ها بسیار مفید است. خوردن انار به غیر از ارزش غذایی بسیار، جنبه های دارویی و اثرات درمانی قابل توجه ای دارد. خوردن انار از دیدگاه قرآن و ائمه بسیار توصیه شده است. انار برای پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری ها از جمله تصلب شرایین، سرطان و همچنین کمک به طول عمر، کندکردن واکنش های پیرشدن سلول ها تاثیرات فراوانی دارد. برای جلوگیری از افسردگی و نگرانی ، دانه های انار موجب شادابی می شود.

 

[1] . سیمای گیاهان زراعی در قرآن کریم ، مجله فرهنگ جهاد ، زمستان 1385 ، شماره 46

[2] . طباطبایی، المیزان، ج 7، ص499