چکیده
خداوندی که سرمایه‌ای گرانبها به نام قلب به انسان عنایت فرموده، آن را بی‌علت تباه نمی‌سازد. این خود انسان است که با انحرافات اختیاری و ارتکاب گناهان، قلب همیشه فعال خود را از کار می‌اندازد و آن را به صورت عامل زشتی‌ها در می‌آورد.
فطرت و طبیعت انسان تجلی روح خداوند است. ولی از آنجا که این روح با گلی بدبو و به تعبیر قرآن «حما مسنون» آمیخته است، انسان همواره در کشاکش بین این دو فطرت قرار دارد.
خویهای زشت و حیوانی خود را تنها با این دستورالعمل امیرالمومنین در نامه 31 نهج البلاغه که خطاب به فرزند گرامی‌اش نوشته، می توانیم کنترل کنیم: قلبت را با موعظه زنده بدار و نفست را با دوری از مظاهر کاذب دنیوی مهار کن و با یقینت تقویت نما و با سخن حکیمانه روشن بساز و با یاد مرگ ذلیلش کن.
آری خشم و کینه و شهوت و دنیا دوستی و خود پسندی و طمع و حسد و غرور و تعصب و کبر و ریا و... بیماری‌های هستند که با مراجعه به طبیب حاذقی چون علی(ع) و نسخه شفابخشی چون نهج البلاغه درمان خواهد شد.
ریا، از ریشة «رؤيت» به معناى «تظاهر و خودنمايى و نشان دادن عمل خويش به ديگران» است، يعنى هدف فرد ريا كار، اين است كه با تظاهر به عبادت و كارهاى نيك نظر مردم را به سوى خود جلب كند..
اخلاص در نیت به معناى خالص نمودن قصد و انگیزه براى خداست. نیت، زمانى براى خداوند خالص مى گردد كه انسان براى عبادت یا كار و تلاش خود، هیچ انگیزه اى جز خداوند نداشته باشد و هیچ عاملى جز تقرب و رضاى خداوند او را به انجام عبادت و عمل وادار نكرده باشد.
ریا و سمعه، بزرگترین آفت اعمال عبادی و الهی است و از آنجا که نفوذ ریا و سمعه در اعمال انسانی، بسیار باریک و پیچیده است، در آیات و روایات، مکرر، نسبت به آن هشدار داده شده است.
از ديدگاه نهج‏البلاغه بايد از هرگونه دشمني کردن و کينه‏توزي نسبت به ديگران پرهيز کرد که جان و دل آدمي را تحريک مي‏کند و زمينه‏ي پيدايش انواع بدي‌هاست. علي(ع) می فرماید: «کسي که لجاجت کند و کينه‏توزي را ادامه دهد، پيمان‏شکني است که خدا پرده بر قلب او نهاده است».
حرص و طمع چنان در تار و پود آدمی می‌تندکه تا تاریک ترین زوایای شخصیتی هر فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. حرص و طمع اگر به حال خود رها شود عنان نفس را در اختیار خواهد گرفت. و اگر انسان عنان خود را به دست خواسته‌های نفس دهد خود را به پرتگاه هلاکت سوق خواهد داد.
امام علی(ع) در مورد در اختیار داشتن خواسته های نفس می‌فرماید: «ای اسیران آرزو ها !بس کنید! زیرا صاحبان مقامات دنیا را، تنها دندان حوادث روزگار به هراس افکند؛ ای مردم !کار تربیت خود را، خود بر عهده گیرید و نفس را از عادت هایی که به آن حرص و طمع دارد،بازگردانید».
حضرت علی(ع) درباره منافقين بعد از اين که فرمود: آنان در برابر هر حقي، باطلي و در برابر هر دليلي قطعي، شبهه‏اي، و براي هر زنده‏اي کشنده‏اي و براي هر دری، کليدي، و براي هر شبي، چراغي مهيا کرده‏اند، مي‏فرمايد:
«منافقين بخاطر مايوس بودن، به طمع و حرص پناه مي‏برند، تا بازارهاي خود را بر پا داشته (و گرم کنند) و با طمع خدعه و نيرنگهاي زينت داده شده خود را ترويج و عرضه مي‏کنند».
کسي که طمع کند، به غير از اين که به نفس خود اهانت کرده، کاري نکرده است، مولي علي(ع) مي‏فرمايد: «ازري بنفسه من استشعر الطمع؛ کسی که طمع را شعار خود کرده و مثل پيراهن زيرين به بدن خود چسبانده است، اهانت به نفس خود کرده است».