ریا

ريا، از ریشة «رؤيت» به معناى «تظاهر و خودنمايى و نشان دادن عمل خويش به ديگران» است، يعنى هدف فرد ريا كار، اين است كه با تظاهر به عبادت و كارهاى نيك نظر مردم را به سوى خود جلب كند. چنين كسى، در حقيقت، مشرك است، زيرا، عزّت و آبرو و عظمت خود را به دست مردم مى‏داند و نه خدا، لذا اعمال خويش را به انگيزه جلب نظر مردم انجام مى‏دهد.[1]

اخلاص در نیت به معناى خالص نمودن قصد و انگیزه براى خداست. نیت، زمانى براى خداوند خالص مى گردد كه انسان براى عبادت یا كار و تلاش خود، هیچ انگیزه اى جز خداوند نداشته باشد و هیچ عاملى جز تقرب و رضاى خداوند او را به انجام عبادت و عمل وادار نكرده باشد. با توجه به این كه هواهاى نفسانى، به شكل بسیار وسیع و قوى، انسان را در محاصره قرار داده اند، داشتن نیت خالص در عمل و عبادت و حضور چهره الهى آن در ذهن، كارى بسیار دشوار و مشكل است. اخلاص در نیت، با آگاهى و توجه كامل به خداوند تحقق مى یابد. در هر كجا توجه به خداوند نباشد، غفلت است. هر جا كه غفلت باشد، شرك و ریا تحقق یافته است. كسى كه توجه به مقصد ندارد، غافل است و كسى كه از هدف غفلت دارد، از حركت باز می‌ایستد.

امام علی(ع) در دستوری جامع به تمام مومنین بیان میدارد که اعمال خود را تنها برای خدا انجام دهند چرا که در غیر این صورت باید پاداش آن عمل را از فرد یا افرادی بخواهند که آن کار را برایشان انجام داده اند، نه خدا.لذا در بیانی شیوا  می‌فرماید:

 «وَ اخْشَوْهُ خَشْيَةً لَيْسَتْ بِتَعْذِيرٍ وَ اعْمَلُوا فِي غَيْرِ رِيَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ يَعْمَلْ لِغَيْرِ اللَّهِ يَكِلْهُ اللَّهُ لِمَنْ عَمِلَ لَهُ؛ از خدا آنگونه بترسيد كه نيازى به عذر خواهى نداشته باشيد .عمل نيك انجام دهيد بدون آن كه به ريا و خود نمايى مبتلا شويد، زيرا هر كس، كارى براى غير خدا انجام دهد، خدا او را به همان غير واگذارد».[2]

واژه‌ای که در این گفتار امام همنشین ریا شده واژة «سمعه» است. علما میان این دو واژه تفاوت مختصری را قایل شده اند. آیت الله مکارم شیرازی در تفاوت این دو نوشته است: براى سمعه، دو تفسير ذكر شده است. نخست اين كه سمعه، عبارت است ازاين كه انسان، كارى براى خدا و به انگيزه الهى انجام دهد و سپس اين فكر براى او پيدا شود كه آن را به گوش ديگران برساند و از اين طريق، كسب اعتبار كند.

اين، همان چيزى است كه به اعتقاد فقها موجب بطلان عمل نمى‏شود، چرا كه بعد از انجام عمل، حاصل شده، ولى ثواب آن را كم مى‏كند يا از بين مى‏برد.

ديگر اين كه از همان آغاز كار، انگيزه‏اش اين است كه مردم، آن را بشنوند و از او به نيكى ياد كنند. اين كار، با ريا هيچ تفاوتى ندارد، جز اين كه به هنگام ريا، عمل را براى آن به جا مى‏آورد كه مردم ببينند و در سمعه، براى آن به جا مى‏آورد كه مردم بشنوند. به اين ترتيب، در هيچ كدام انگيزه الهى نيست.

بديهى است كه سمعه، به اين معنا، موجب بطلان عمل مى‏شود، چرا كه خلوص نيّت را از ميان مى‏برد.[3]

به هر حال، ريا و سمعه، بزرگترين آفت اعمال عبادى و الهى است و از آنجا كه نفوذ ريا و سمعه در اعمال انسانى، بسيار باريك و پيچيده است، در آيات و روايات، مكرّر، نسبت به آن هشدار داده شده است.

مهم‏ترين مفسده اين عمل، آن است كه روح توحيد را از بين مى‏برد و انسان را در درّه شرك و دوگانه پرستى پرتاب مى‏كند، چرا كه توحيد افعالى خدا، به ما مى‏گويد كه همه چيز، به دست خدا است و ثواب و پاداش و آبرو و حيثيت و احترام و شخصيت و رزق و روزى، همه، به اراده او است ولى ريا كاران، با آلوده كردن اعمال عبادى و كارهاى نيك الهى، اين امور را از ديگرى مى‏طلبند و اين، يك شرك آشكار است. در روايات مى‏خوانيم كه در روز قيامت -كه اسرار درون آشكار مى‏گردد- ريا كاران را مخاطب قرار داده و به آنها گفته مى‏شود: «يا كافر يا فاجر يا غادر يا خاسر! حبط عملك و بطل أجرك، فلا خلاص لك اليوم؛ اى كافر، اى فاسق، اى پيمان شكن، اى زيانكار! عمل تو باطل شد و اجر تو بر باد رفت و امروز، راه نجاتى‏براى تو نيست».[4]

 از سوى ديگر، ريا و سمعه، سرچشمه انواع نابسامانى‏هاى اجتماعى است. مردم ريا كار تنها، به ظاهر عمل مى‏پردازند و به باطن عمل و درون آن، اهميّتى نمى‏دهند. آنها، ظاهرى آراسته و درونى فاسد دارند. سازمانهاى اجتماعى آنها تنها، ظاهرى دارد و از واقعيّت و آن چه منبع و خير و بركت جامعه است، در آن خبرى نيست. افكار و كارهاى آنها، همه، سطحى است و فاقد عمق و ريشه است. هدف آنها، بيشتر، كميّت است و كيفيّت، به خصوص  در آنجا كه به چشم نمى‏خورد، براى آنها اهميّتى ندارد.

بديهى است كه چنين جوامعى، رو به سقوط و انحطاط مى‏روند و سرنوشت آنها سرنوشت شومى است.[5]

اين، مضمون حديث قدسى معروفى است كه از پيامبر اكرم(ص) نقل شده كه خداوند متعال مى‏فرمايد:

    «أنا خير شريك و من أشرك معي شريكا في عمله، فهو لشريكي دوني، لأنّي لا أقبل إلّا ما خلص لي؛[6] من بهترين شريكم، هر كس كه در عملش، ديگرى را با من شريك كند، آن عمل را، به شريكم وا مى‏گذارم، چرا كه من، جز عمل خالص نمى‏پذيرم».

امام علی در نهج البلاغه مردم را از لحاظ دنیا طلبی به چهار گره تقسیم می‌کند. یکی از این گروه‌ها افرادی هستند که دین و آیین خدا را وسیله‌ای برای رسیدن به مطامع دنیایی خود قرار داده اند و با اين عمل، هم دنياى مردم را ويران مى‏كنند و هم دين خودشان را.

امام علی(ع) در توصیف این گونه افراد مى‏فرمايد: «وَ مِنْهُمْ مَنْ يَطْلُبُ الدُّنْيَا بِعَمَلِ الْآخِرَةِ وَ لَا يَطْلُبُ الْآخِرَةَ بِعَمَلِ الدُّنْيَا قَدْ طَامَنَ مِنْ شَخْصِهِ وَ قَارَبَ مِنْ خَطْوِهِ وَ شَمَّرَ مِنْ ثَوْبِهِ وَ زَخْرَفَ مِنْ نَفْسِهِ لِلْأَمَانَةِ وَ اتَّخَذَ سِتْرَ اللَّهِ ذَرِيعَةً إِلَى الْمَعْصِيَةِ؛ گروهى ديگر، با اعمال آخرت، دنيا را مى‏طلبند، و با اعمال دنيا در پى كسب مقام‏هاى معنوى آخرت نيستند، خود را كوچك و متواضع جلوه مى‏دهند. گام‏ها را رياكارانه و كوتاه بر مى‏دارند، دامن خود را جمع كرده، خود را همانند مؤمنان واقعى مى‏آرايند، و پوشش الهى را وسيله نفاق و دو رويى و دنيا طلبى خود قرار مى‏دهند».[7]

این گونه افراد ظاهرى متواضع، آرام، باوقار و بى‏اعتنا به دنيا دارند و خود را به شعار صالحان می آرایند و از ستّار العيوب بودن خداوند سوء استفاده مى‏كند و در طريق عصيان و نافرمانيش گام بر مى‏دارد.

هرچند اين گروه در ظاهربه خدا و روز رستاخيز ايمان داشته دارند، ولى قطعا ايمان به اين دو اصل مهم در اعماق وجودشان نفوذ نكرده است، و گرنه چگونه ممكن است ایمان که متاعی بسیار گرانبها است را به بهاى ناچيز مبادله كنند. به همين دليل، در احاديث آمده است كه ريا كاران در قيامت، كه پرده‏ها كنار مى‏رود و چهره واقعى هر كس آشكار مى‏شود، به عنوان «يا كافر يا فاجر يا غادر يا خاسر» مخاطب مى‏شوند و به آنها گفته مى‏شود: «حبط عملك و بطل أجرك فلا خلاص لك اليوم فالتمس أجرك ممّن كنت تعمل له؛ اعمالت نابود شد و اجر و پاداشت از ميان رفت و هيچ راه نجاتى امروز براى تو باقى نمانده است. برو و پاداشت را از كسى كه اعمالت را براى او انجام دادى بگير».[8]

همان طور که ما انسانها دوست داریم اطرافیانمان در مواجهه و برخورد با ما کاملا با خلوص نیت رفتار کنند، قطعا خداوند نیز این خواسته را از بندگانش دارد که اعمال آنها کاملا برای رضایت او باشد.

امام علی(ع) در این باره می‌فرماید:

      «إنّ اللّه سبحانه يحبّ أن تكون نيّة الإنسان للنّاس جميلة كما يحبّ أن تكون نيّته فى طاعته قويّة غير مدخولة؛ براستى كه خداوند سبحان دوست مى‏دارد كه نيّت انسان درباره مردم نيكو باشد همانطورى كه دوست مى‏دارد كه نيت وى در فرمانبرداريش نيرومند و بدون شك يا ريا بوده باشد»[9].

«ریا» در عبادت باعث می‌شود که رابطه بین انسان و خدا ضعیف شود. ریا در عبادت به منزله بازیچه قرار دادن عبادت و در نتیجه موجب استهزای خداوند می‌شود. چنان که در رابطه انسان با دیگران نیز اثر می‌گذارد، زیرا انسان ریاکار همیشه دنبال فریب دیگران است و افرادی که با او در ارتباط هستند هیچ گاه از حیله‌های او در امان نیستند، در نتیجه چنین کاری را می توان خارج شدن از معیارهای اجتماعی دانست.

ريا كار مانند هر فرد ديگرى اعمال اختيارى خود را به انگيزه جلب منفعت و يا دفع ضرر انجام مى‏دهد؛ زیرا مى‏خواهد در ذهن و قلب مردم داراى منزلت بالايى باشد. برای او جلب نظر و رضايت مردم مهمتر از رضايت خداوند است! چنین فردی دو خطاى بزرگ دارد: اولا غافل است كه قضاوت مردم درباره او به خواست و اراده الهى بستگى دارد و تأثير آن اعمال در توجه يا تنفر مردم به دست خداوند است. اگر خدا بخواهد آن اعمال موجب جلب نظر و قضاوت خوب مردم نسبت به او مى‏شود و اگر نخواهد همان اعمال موجب تنفر مردم از وى مى‏شود. پس رياكار در اعتقاد به توحيد افعالى دچار تزلزل و گمراهى شده است. ثانيا رياكار گمان مى‏كند مردم در رساندن سود يا دفع ضرر از او مستقل هستند و توجه ندارد كه تاثير اعمال مردم در رساندن سود و جلوگيرى از ضرر به اراده خداوند وابسته است و آنان در تأثير اعمال خود مستقل نيستند. اين غفلت و بى‏توجهى نيز به معناى بى‏توجهى به توحيد افعالى است كه موجب مى‏شود فرد رياكار به دايره شرك پا گذارد.

حضرت علی(ع) در مورد شرک و رابطة آن با ریا می‌فرماید:«وَ اعْلَمُوا أَنَّ يَسِيرَ الرِّيَاءِ شِرْكٌ؛ آگاه باشيد رياكارى و تظاهر، و هر چند اندك باشد شرك است.»[10]

در روايتى از امام صادق(ع) آمده است: «كل رياء شرك، انه من عمل للناس كان ثوابه على الناس و من عمل للَّه كان ثوابه على اللَّه؛ هر ريايى شرك است كسى كه براى مردم كار كند پاداش او بر عهده مردم است و كسى كه براى خدا كار كند پاداش او بر خداست».[11]

اگر رياكار در جلب نظر مردم موفق شود و تا مدتى مردم از او به نيكى ياد كنند به تدريج از خدا غافل‏تر مى‏شود و گمان مى‏كند كه اين خود اوست كه مى‏تواند نيك نامى را براى خودش فراهم آورد. غافل از آن كه خداوند ستارالعيوب، زشت كارى و رياكارى او را پوشانده است. اين غفلت موجب مى‏شود او در ارتكاب اين گناه اصرار ورزد و تيرگى قلب خود را افزايش دهد.

مؤثرترين راه درمان ريا، بازنگرى و تأمل رياكار در عقيده خود نسبت به خداوند است. اگر فرد رياكار به ياد آورد كه فقط خداوند، عالم و قادر على الاطلاق است و ديگران هيچ علم و قدرتى از خود ندارند، در خواهد يافت كه فقط خداوند از نيكى‏ها و بدى‏هاى نيت و عمل او آگاه است و فقط او قادر است منافع بنده خويش را تامين و ضررها را از او دفع نمايد. پس به جاى توسل به مخلوقات ممكن و ناتوان به خداوند واجب الوجود قادر مهربان روى مى‏آورد و رفاه و نيك نامى و سعادت دنيا و آخرت را از او مى‏خواهد؛ چرا كه هر موجودى غير از خداوند متعال ضعيف است. چنان كه خداوند متعال در آيه 73 سوره حج مى‏فرمايد: «ان الذين تدعون من دون اللَّه لن يخلقوا ذبابا ولوا اجتمعوا له و ان يسلبهم الذباب شيئا لا يستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب؛ كسانى راكه جز خدا مى‏خوانيد هرگز حتى مگسى نمى‏آفرينند، هر چند براى آفريدن از آن اجتماع كنند و اگر آن مگس چيزى از آنان بربايد نمى‏توانند آن را باز پس گيرند. طالب و مطلوب هر دو ناتوانند».

 

[1] -   پيام‏امام،آیت الله مکارم شیرازی ، ج 2  ، ص 55 .

[2] - نهح البلاغه ، خطبه ی 23.

[3] - پیام امام، آیت الله مکارم شیرازی، ج2، ص56.

[4] - وسائل الشیعه ، ج 1 ،ص 50.

[5] - پیام امام ،آیت الله مکارم شیرازی ،ج2،ص56.

[6] - منهاج البرائه ، ج 3، ص324؛همین مضمون از امام صادق در بحار الانوار ،ج67،ص243 نقل شده است.

[7] - نهح البلاغه ، خطبه ی 32.

[8]- وسائل الشیعه ، ج 1 ،ص 51.

[9] - ترجمه‏غررالحکم و درر الکلم،مترجم محمد علی انصاری قمی ، ج 1، ص 271.

[10] - نهج البلاغه ،خطبة 86.

[11] -  اصول كافى، كتاب الايمان الكفر، باب رياء، حديث 3.